Pumpak hmuhtonmi chungin kawlram fimcawnning zohthannak

Kawlram sianginn kan rak kai lio ahcun, kan hawile pakhat le pakhat “zeitikdah nupi/pasal na ngeihte lai?” tiah kan i hal tik ah nu tam deuh nih cun “kum 25 ka tlin hlan (or) kum 23, tbk.” le pa nih cun “kum 30 ka tlin hlan (or) kum 25 hrawnghrang” tiin i leh deuh peng a rak si

Asinain, India ram sianginnkaiqi ka hawile tam deuh ka hal hna tik ah an ka lehmi cu “when I’m settled (rian ka hmuh hnu in, ka tlamtlin hnu)” tiin a kan leh dihmi nih ka lung a ka suk ngaingai. Hiti a kan lehnak a ruang ka ruah tikah a fiangmi cu rianngeilo in nupi/pasal ngeih an i tim lo tihi a si. Zeicahtiah, rian qhate ngeilo mi nu le pa (hlawh ngeilomi) nih cun fa le zohkhenhnak ah a thazaang a derter. Culawng hlah, fale zong hawi hngar in chiah an si. Laimi tampi nih zeitindah kan paw kan i cawm te lai i kan fale kan zohkhenh te hna lai timi, qha te’n ruat setmatlo in le chungkhar caah timhtuahnak (family planning) kan ngeih lo tik ah fale tampi an vaivuan. Ram asiloah Ramkulh pakhat i milurel (population) cu carel thiammi (literacy rate) in tah a si . Tahchunnak ah india ram ah literacy rate (ca cawngmi, carel thiammi rate) a san biknak ramthen cu Kerela a si. An milurel in an tlawm. Bihar Ramthen cu cacawngmi zatuak in, a niam biknak a si. An milurel a tam biknak a si. Ca cawngmi tam deuhnak hmun poah ah milurel a tlawm deuh tinak a si. “Fimnak cu teinak a si” i cu fimnak cu a ningcang tein cawnmi cawnnak lo in hmuh khawh a si lo tiah mirang nih phung an rak thluk. Cu an fimnak thawng cun, milurel tlawmmi rak si ko hmanh hna sehlaw, vawlei cung a dihlak an rak pen khawh ti kha fiang ten kan hmuh. A thangcho cuahmahmi vawlei ah kannih Laimi zong, vawleipi hmai ah hmai hngal kho ding in cun fimnak hi teirial tein kan cawn a herh hringhran ko. Cu kan cawnding mi fimnak cu a phungmen tlangrianthawh sawhsawh in cawnmi cawnnak si loin ningcang tein kalpi mi fimcawnnak a si lawng ah kan miphun a dir kho lai.

Pakhatnak: Kawlram kan fimcawnnak ah sianghngakchia a kan hrawktu thil pakhat cu kan ca vialte a zah in zahmi by-heart system in kan kalpi dihmi hi a si. By-heart system hi a thatnak a rak tamtuk ko, sihmanhsehlaw kan hngakchiat tein zeihmanh kan lung a fiang bak lo mi by-heart lawng tein kan zah tik ah philh a fawi lawng si lo in, cafang pakhat kha zeitik ah hman ding timi a kan theihter lo. Tahchunnak ah tangkhat, tanghnih kan kai lio ah “I am Aye Aye, I am a girl” tikha kan aw thehreng chuah in kan rak au chih tawn, nain a sullam kan rak thei lo. Kan hung upa deuh i Essay qial thiam a hung cu nain kan saya/sayama cachimtu te tial cia mi by-heart ding kan ngeih tik ah zeitikhmanh ah kanmah tein tial thiam kan i tim ti lo. India ram ah, tang 11 sianginn kai ding in Roorkee Sianginn ah ka rak luh kaa te ah  ah kan sianginn i tang 6 a kai liomi hngakchia nu te nih amah tein essay a qial cuahmahmi ka hmuh tik ah ka lungthli tein ka ning a rak zak tuk. Cu hngakchia te hmanh ka tluk lo nak a ruang cu kan ram fimcawnnak a hmanlo ruangah a rak si.

Pahnihnak: Kawlram tanghra awn le cangka in University kai colhmi hi kan fimcawnnak a hnursuangtu pakhat a si ve. Zeicatiah, mitam deuh tanghra awn hi buaktlak in kum 16, kum 17 lawng an si rih tik ah lung a fim dih rih lo. Hmailei ka pawcawmnak caah zeidah a qha lai timi an ruat kho lo. India ram telh in vawleicung ram tampi ah cun tang 12 awn hnu lawng ah college kai a si tik ah an lung a fim deuh cang. Cun, ca cawn duhnak le thiamduhnak lungthin taktak he an cawng i, mi tampi an hlawh a tling. Cu pinah, kan Kawlram ahcun tang 9 kai lio in Biology, Economics le Arts kha then piak kan si cang. A lungfim rihlo mi hngakchia kan si pin ah zei setsetdah ka huammi a si timi theih hlan in thimter kan si tik ah kan rak i thim sual lengmang. India ram ah cun tang 10 tiang kha zeihmanh thimter rih lo in a zaapi te (general) in cawnter an si . Geography, History le Social sciences i tel in subject 10 leng an cawnpi hna tik ah siangngakchia nih vawleicung thil kalning qha tein an fiang. Tha tein ruah hnu ah an huam taktak mi Science, Commerce le Arts timi kha Tang 11 in an thimter hna tik ahcun an huammi te cawn cu, thiam lo awk a rak qha ti lo. Kan ram fimcawnak a qhami tampi lak ah, hihi hawi kan lawhlonak a si ve.

Pathumnak: Kawlram fimcawnnak a hnorsuangtu pakhat a si rihmi cu tanghra awn hnu university luh tik ah mah duhmi major thim a ngahlo mi zong hi a si. Laitlang in a awngmi kan si ahcun, kan duh zong, duhlo zong ah Kalay University ah kai kan hau. Kalay University ah a umlomi cawnnak lawnglawng kha Monwya le hmundang ah zohchun piak kan si. India ram ahcun, Delhi University tang ah College 83 a um. Cu college luhduh tik ah tang 12 awnnak mark zatuak ( percentage %) kha zoh a si. Siangngakchia nih a mah duhmi major te kha a lak khawh, a awnnak mark a san le a niam ngeih in college qha (khuachung i ummi) le qhalo deuh (khua leng deuh ah ummi)  timi lawng a dang. Tang 12 ah 90% (zatuak 90) cung a ngah mi zong nih a huambak mi a si ah cun zoology le botany an cawn ko. Cucaah sianginn an luh tik ah pumpak nih a huammi major te a kaimi cu a huam baklo mi major a hne mi nakcun an rak thiam deuh hrimhrim ko.

Palinak: Kan ram cozah qhatlo ruangah cachimtu i tinzolo le phakzolo ruang ah maw, a dangdang ruang ah dik a si, cachimtu nih amah zong nih a fian lem lomi ca a kan chimh. Anmah nih tha tein an cawnmi a si lemlomi zong an kan chimh. Cu tik ah sianghngakchia lung ah a lut kho lo. India ram ah cun cachimtu nih nihin an chimh dingmi cawnnak (lesson) kha zaan ah qha tein an i zoh cia. Anmah nih fiang tein theih hmasa an i tim. Nikhat cu kan lecturer nu nih ca a kan chimh cuahmah lio ah Next Period a la dingmi sayama nu a rak ra i “Mrs Sonia, Emergency Meeting ka ngei caah na duh ah cun Next Period, keimah cachim caan kha na laak khawh” tiah a rak chimh. Mrs Sonia nih a lecture peh aa tim i a vun thok hnik ah “ka ngaithiam uh! Zahan zaan ah a tu  kan chimhmi hna tiang ca lawng hi kaa tim tuah” a kan ti cu, ka ar ko. Kan sianginn cachimtu hna hi an thiam le an theihlo mi a um hnga maw ti tluk in anmah le an field cio ah a thiammi an sinain fiang tein an theihlo mi le timhtuahnak ngeilo in ca chimh an i tim lo. Cu caah, timhtuahnak le zoh thannak he ca an kan chimh tik ah, sianghngakchia lung a lut khun i an i fiang khunnak a si timi a hun ka fianter chin.

Panganak: Kawlram ah cun siang cachimtu saya/sayama te, upatnak nakin qihnak a tam deuh tik ah cawnmi i fian a har lawng siloin kan fianlo mi kan hal ngam ti hna lo. Hi hna hi Kawlram kan fimcawnnak a hnorsuangtu tampi lak ah ka hun char khawhtawk an si.

A cunglei ka hun langhtermi hi a rannak in ka hun char khawhmi an si. A dangdang a tampi a um liangluang rih lai. Policy level in chim ding zong a um kho. Nain, atu ka hun langhtermi cu Siangnakchia le cacawng liomi pakhat sinak in ka hun chimmi an si. A donghnak ah, fimcawnnak ah a cawngtu ngakchia nih thimlo in, nu le pa, chungkhar nih hihi cawng, khakha cawng timi fial chom a ummi zong hi donkhantu le hnuarsuangtu pakhat cu a si. Tang 10 awn i, mark tha bik poahpoah Sibawi cawn i, a changtu paohpoah nih Engineer cawn timi ruahnak zong hi donkhantu an si. Fimcawnnak qha ngeih kan herh bantukin, pumpak cacawng dingmi nih zalongte in biakhiahnak kan ngeih ding zong a biapi tukmi an si.